RYS HISTORYCZNY
Najstarsze ślady osadnictwa na Górze Zamkowej w Dobczycach datowane są na okres neolitu (kultura lendzielska – przed 3900 p.n.e.). Panujące tam korzystne warunki osadnicze, obronność miejsca i dostęp do rzeki doceniła również ludność kultury łużyckiej (1200 – 400 p.n.e.).

 Na początku naszej ery na terenie Dobczyc istniały osady ludności kultury tynieckiej i przeworskiej. Z czasem tereny te wyludniły się. Kolejna faza osadnictwa na tych ziemiach związana była ze słowiańskim plemieniem Wiślan. Początkowo istniały tu osiedla o charakterze otwartym. Świadczą o nich rozsiane w okolicy cmentarzyska kurhanowe, w tym największe, zachowane i przebadane skupisko kurhanów ciałopalnych w Kornatce (k. VII – IX w.).

W czasach piastowskich powstały najstarsze miejscowości w dolinie Raby. W 1226 r. utworzono parafię w Dziekanowicach, będącą jedną z najstarszych w regionie, a z 1266 r. pochodzi wzmianka o kościele w Dobczycach. Oznacza to, że same Dobczyce, w których stał warowny gródek strzegący szlaku handlowego, mają jeszcze starszą metrykę. Wiadomo, że podczas najazdu mongolskiego z 1259 r. gród ten oparł się najeźdźcom. Znaczny wpływ na rozwój okolicy wywarli cystersi, którzy w 1234 r. wybudowali klasztor w nieodległym Szczyrzycu. Do klasztoru należały liczne, okoliczne wioski, m.in. Brzączowice (od 1254). Z 1300 r. pochodzi pierwsza wzmianka o wsi Rudnik, w której – jak wskazywałaby nazwa – eksploatowano niskoprocentowe, darniowe rudy żelaza.

W 1311 roku, w czasie buntu wójta Alberta, na zamku w Dobczycach schronienie znalazł książę Władysław Łokietek. Poparcie udzielone władcy opłaciło się miastu, któremu zarówno on, jak i jego następcy nadali liczne przywileje, na czele z prawem magdeburskim (1362). Wkrótce wybudowano mury obronne, na które stać było tylko znaczniejsze miasta. Dalszy rozwój tego obszaru przypadł na czasy kazimierzowskie i początek państwa Jagiellonów. W 1338 r. założona została Kędzierzynka, pod rokiem 1384 wymienia się Stadniki (późniejszą siedzibę rodu Stadnickich), w tym okresie powstały też Burletka, Kornatka i Brzezowa (wzm. 1390), Bilczyce, Stojowice (wzm. 1398) oraz Sieraków – gniazdo rodu Sierakowskich (wzm. 1412).

Od XIV w. mamy tu do czynienia z kształtowaniem się rozległych własności. Już w 1359 r. Kazimierz Wielki przekazał Dobczyce w dzierżawę Mikołajowi Wierzynkowi, a w 1390 r. Władysław Jagiełło ustanowił tu siedzibę starostwa, obejmującego tereny sięgające na południe po Kobielnik i Wierzbanową. Pierwszym starostą był z nadania Władysława Jagiełły Klemens z Moskorzowa, którego syn Marcin, znany hulaka, został pozbawiony urzędu za urządzane napady (z rąk jego bandy ucierpiały w 1411 r. same Dobczyce).

 W 1585 r. dzierżawcami starostwa dobczyckiego zostają Lubomirscy i im zawdzięczamy rozbudowę zamku, który miał wówczas 70 komnat. W rękach tego znamienitego rodu pozostało starostwo do 1655 r., a następnie (do 1746) władali nim Jordanowie z Zakliczyna.

Wiek XV to okres niepokojów, związany z przechodzącymi przez okolicę bandami rycerskimi. W 1458 bandy raubritterów przeniosły się spod Myślenic w okolice Dobczyc, gdzie założyły obozy warowne. Wojskom królewskim udało się je pokonać dopiero w 1460 r. Same Dobczyce były w tym czasie znaczącym ośrodkiem kulturalnym – pochodzili stąd bracia Szklarkowie, studenci Akademii Krakowskiej i rówieśnicy Mikołaja Kopernika (jeden z nich został astronomem, drugi duchownym). Tu też Jan Długosz kształcił królewicza Kazimierza, przebywającego na zamku po nieudanej wyprawie po koronę węgierską (1471). Przez cały wiek XVI rozwijały się tu handel i rzemiosło.

W 1655 r. przez Dobczyce przeszły wojska szwedzkie, maszerujące z Lanckorony na Wiśnicz. Ponownie Szwedzi pojawili się w tych stronach w 1702 r., podczas wojny z królem Polski Augustem II. Tym razem zamek dobczycki uległ sporym zniszczeniom, w zupełną ruinę popadł jednak kilkadziesiąt lat później, w wyniku rozbiórki zainspirowanej przypadkowym znalezieniem niewielkiego skarbczyka. W 1768 r. miasto przeniesiono z Góry Zamkowej, na której brakowało wody, w miejsce obecnego rynku. W 1770 r. w mieście przebywali konfederaci barscy, m.in. wybitny dowódca wojsk konfederacji i wojny o niepodległość Stanów Zjednoczonych, Kazimierz Pułaski.

Po zajęciu tego terenu przez Austrię, dawne dobra królewskie zostały zlikwidowane. Na początku XIX w. podzielono i rozprzedano majątki starostwa dobczyckiego. Same Dobczyce wraz z przyległościami zakupili od rządu Turnauowie. Podczas rabacji galicyjskiej (1846) bandy chłopskie zabiły wójta w Dziekanowicach i napadły na dwory w Brzączowicach i Stojowicach. Pod koniec 1914 r. teren gminy Dobczyce był przez kilka dni zajęty przez wojska rosyjskie.

Już pierwszego dnia II wojny światowej miasto zostało zbombardowane. Przez dwa dni stacjonował tu sztab 10 Brygady Kawalerii płk. Stanisława Maczka, osłaniającej południowe skrzydło Armii „Kraków”. W 1942r. wysiedlono dobczyckich Żydów do obozu przejściowego w  Wieliczce, a następnie zgładzono w Bełżcu. W latach okupacji hitlerowskiej rozwijał się tu ruch oporu. Jedną z najsłynniejszych akcji partyzanckich na terenie obwodu AK „Murawa”– Myślenice było odbicie z aresztu w Dobczycach pchor. Andrzeja Woźniakowskiego „Prawdzica”, drugiego dnia akcji „Burza” (27 lipca 1944). W dniach 21-22 stycznia 1945 r. w okolicach toczyły się ciężkie walki, w czasie których Dobczyce znacznie ucierpiały. Szczególnie silna była obrona niemiecka na linii Raby, w rejonie Góry Jałowcowej (obecnie jest tam cmentarz wojenny) i Brzączowic.

WARTO ZOBACZYĆ

Bieńkowice

Głównym walorem tej niewielkiej miejscowości są piękne panoramy Beskidów, jedynym obiektem zabytkowym pozostaje figura przydrożna z roku 1876.

Brzączowice

Atrakcją tej miejscowości jest duże nagromadzenie figur przydrożnych na niewielkiej przestrzeni. Główne ich skupisko znajduje się za kościołem i obejmuje zabytki z lat 1871 – 1906, cechujące się różnym typem i stylem – od prostych form po wyszukane. Tu też znajduje się kapliczka domkowa z 1882 r. Kolejne dwie figury przydrożne znajdują się obok remizy OSP.

Brzezowa

Niegdyś na terenie miejscowości stał folwark Gaik, z którego piętrowy kurnik możemy podziwiać w dobczyckim skansenie. Dziś jedynymi zabytkami w miejscowości pozostają figury przydrożne z XIX w. Przy szkole stoi pomnik grunwaldzki, wystawiony w 1910 r. Na terenie Brzezowej urządzono ścieżkę dydaktyczną i wybudowano wieżę do obserwacji ptaków, zamieszkujących zatoki Zbiornika Dobczyckiego.

Dobczyce

Jedynie miasto Turystycznej Podkowy, posiadające bogatą historię, z którą wiążą się liczne i ciekawe zabytki. Najbardziej znanym jest zamek z przełomu XIII i XIV w., rozbudowany w XVI/XVII w. Od k. XVIII w. był zrujnowany, a obecną formę zawdzięcza wieloletnim staraniom miejscowego oddziału PTTK, które urządziło w nim Muzeum Regionalne. Planowana jest dalsza rekonstrukcja obiektu. Częścią Muzeum jest skansen, w którym zgromadzono przykładowe zabytki architektury drewnianej z okolicy: karczmę (1830), kuźnię (1863), piętrowy kurnik (1890), wozownię (XIX w.), dom kultu pochówkowego (XIX w.) i pomniejsze obiekty, wśród których jest krzyż przydrożny z 1604 r. z Gaika-Brzezowej. Skansen jest obiektem na Szlaku Architektury Drewnianej. Na Górze Zamkowej stoi kościół p.w. św. Jana Chrzciciela (1828-34), zbudowany w stylu józefińskim – wewnątrz epitafium Sebastiana Lubomirskiego z 1594, pochodzące z poprzedniej świątyni. Obok kamienna dzwonnica (1855) z dzwonem „Jan” z 1504 oraz pomnikowa lipa „Marysieńka”, wg tradycji zasadzona przez Jana III Sobieskiego, a uszkodzona podczas walk o miasto w 1945 r. Zachowały się także fragmenty murów miejskich z 1 poł. XIV w., otaczające Górę Zamkową. Najokazalej prezentuje się ich część wschodnia, gdzie mur zachował się na przestrzeni kilkudziesięciu metrów wraz z basztą bramną i krenelażem. Dolna cześć drugiej baszty została nadbudowana jako kaplica przykościelna. Na szczycie Góry Zamkowej zachowana jest wykuta w skale średniowieczna cysterna na wodę. Przy Rynku stoi powojenna świątynia p.w. MB Wspomożenia Wiernych, z ciekawym wyposażeniem przeniesionym ze starego kościoła (m.in. gotycka Pieta ze szkoły Wita Stwosza i romańska kropielnica). W Dobczycach znajdują się liczne figury, fundowane od XVIII w. Najsłynniejszą z nich jest św. Florian strzegący Rynku (1768). Ulice wylotowe w kierunku południowym (Kilińskiego i Marwin) słyną z zachowanej drewnianej zabudowy z XIX/XX w. Za przedmieściem Marwin stała niegdyś szubienica miejska. Na placu przy ul. Witosa ciekawa pamiątka po społeczności żydowskiej – ruiny mykwy (łaźni rytualnej) z początku ub. stulecia. Warte odwiedzenia są też dobczyckie cmentarze – Jeleniec z kolumną na mogile konfederatów barskich (1770), Stróżnica z grobowcem Turnauów w najwyższej części oraz cmentarz wojskowy z II wojny światowej pod Jałowcową Górą, na którym pochowano żołnierzy WP poległych pod Gdowem w 1939 r., partyzantów AK oraz żołnierzy Armii Czerwonej. W mieście działa słynny zespół regionalny „Werdebusy Dobczyckie”. W okresie letnim odbywają się tu Dni Dobczyc. Prężnie działający oddział PTTK prowadzi punkt informacji turystycznej oraz Muzeum Regionalne na zamku i skansenie.

Dziekanowice

Miejscowość słynąca z kościoła p.w. św. Marii Magdaleny i św. Mikołaja, którego korzenie sięgają 1226 r. Pierwotna świątynia zbudowana była w stylu romańskim (do dziś zachowało się prezbiterium), obecny kształt zawdzięcza przebudowom z XVII/XVIII w. Na zewnętrznych ścianach prezbiterium widnieją średniowieczne znaki kamieniarzy. Obecnie jest to sanktuarium Macierzyństwa NMP. Obok świątyni drewniana dzwonnica z XVIII/XIX w. oraz małe lapidarium. Na terenie miejscowości kilka figur przydrożnych – najstarsza z 1685 r. jedną z nich, na serpentynach drogi, wystawiono na pamiątkę wiktorii grunwaldzkiej w 1910 r. Przy drodze do Wieliczki zobaczyć można ciekawe chałupy drewniane i stodoły.

Kędzierzynka

Na terenie miejscowości stoi figura przydrożna z 1871 r. oraz (przy dawnej szkole) niewielki Pomnik Niepodległości. Zabytków architektury ludowej jest tu niewiele, natomiast rozległy kompleks leśny w południowej części, stanowiący w czasach wojny schronienie partyzantów, przyciąga dziś wielu spacerowiczów i smakoszy owoców runa leśnego.

Kornatka

Wieś Kornatka słynie z doskonale zachowanych kurhanów ciałopalnych z k. VII – IX w. Znajdują się one w jej południowej części, w większości na terenie przysiółka Burletka (który powstał w XIV w. jako osobna wieś) i tworzą kilka skupisk. Największe z nich znajdują się przy leśnej drodze do Buletki (najwyższy kurhan liczy 1,8 m wysokości), oraz przy skrzyżowaniu dróg pod Trupielcem (tablica informacyjna), a pojedyncze kopce rozsiane są wzdłuż grzbietu Trupielec – Glichowiec. W Kornatce znajduje się ponadto kilka ładnych domów drewnianych, stary dąb przy dawnym folwarku oraz figury przydrożne z XIX w. Lasy porastające stoki Pasma Glichowca to bory szeroko słynące z dużych ilości grzybów.

Niezdów

Atrakcje krajoznawcze tej miejscowości, położonej na obu brzegach Raby, obejmują skromne drewniane domostwa, a przede wszystkim zespół dworski Erteleinów z 1830 r. Jest to dwór wraz z budynkami gospodarczymi oraz parkiem krajobrazowym (dęby i akacje), który zachował cechy skromnej, romantycznej rezydencji.

Nowa Wieś

Położona na grzbiecie górskim miejscowość oferuje piękne widoki na okoliczne grzbiety Pogórza Wielickiego, Jezioro Dobczyckie i Beskidy. Znajduje się tu m.in. drewniana kuźnia z pocz. XX w., a tuż obok, ale już w granicach Dobczyc – stacja wodociągów, na terenie której umieszczono wielki głaz narzutowy o obwodzie 4 m, przywieziony z Sierczy k. Wieliczki, będący pomnikiem przyrody (oglądanie okazu zza bramy lub za zgodą kierownictwa stacji).

Rudnik

Niewielka i pozostająca na uboczu wioska, z ciekawymi przykładami budownictwa drewnianego (w tym piękny spichlerz). Innym zabytkiem jest figura z 1867 r.

Sieraków

W Sierakowie stoją piękne figury przydrożne z XIX-XX w., jednak najważniejszym obiektem zabytkowym jest dwór Sierakowskich z 1847 r., w którym po II wojnie światowej mieściło się sanatorium, a obecnie stanowi on hotel. Okazały obiekt leży pośród parku, w którym rosną stare drzewa oraz kwitnące bluszcze. Na szczególną uwagę zasługują zachowane drewniane domy oraz budynki gospodarcze, z zagrodą nr 9 na czele. Jest to dom (ok. 1860) oraz budowane w okół budynki gospodarcze, ze studnią pośrodku podwórza.

Skrzynka

Wieś nie posiada wielu przykładów tradycyjnej architektury; uwagę zwraca jedynie dawna szkoła (dziś przedszkole) z ok. 1930 oraz rosnąca obok lipa, a także figura na przeciwnym krańcu wsi z 1904 Na skrzyżowaniu nad Dobczycami Krzyż Milenijny, spod którego rozpościera się wspaniała panorama. Przy „dolnej” drodze do Stadnik – dwie ciekawe figury z 1895 i 1920 r.

Stadniki

W Stadnikach – dawnej siedzibie rodu Stadnickich – znajdują się aż dwie rezydencje ziemiańskie. Pierwsza z nich to dwór „Krzyworzeka” z XIX/XX w. (przypuszcza się, że ma on założenie XV-wieczne) wraz z XIX-wieczną oborą, druga – to dwór Bednarskich, wystawiony w 1922, otoczony kompletem budynków gospodarczych z tego samego okresu (m.in. spichlerz i kuźnia). W latach 1946-48 zbudowano tu Klasztor i Wyższe Seminarium Misyjne Księży Sercanów. W Wielki Post organizowane są Misteria Męki Pańskiej. Przy klasztorze znajduje się Muzeum Misyjne. W centrum miejscowości stoi zabytkowa szkoła z 1911 r., nieliczne drewniane domy i budynki gospodarcze o plecionych ścianach oraz figura z 1872 r.

Stojowice

Najważniejszym zabytkiem Stojowic jest murowany, pięknie odremontowany dwór z 1923 r. wraz z otaczającym parkiem i ogrodem (wstęp za zgodą właściciela). Obok kilku zabytków architektury ludowej, mamy tu figury przydrożne – część Bożej Męki z 1634 r. ze scenami Drogi Krzyżowej oraz krzyż kamienny z 1890 r.