RYS HISTORYCZNY
Prawdopodobnie już w I tysiącleciu p.n.e. w dolinie Raby osiedlała się ludność rolnicza. Jednak aż do średniowiecza ziemie górskie, porośnięte Puszczą Karpacką, uważane były za odludne i niedostępne. W XIII stuleciu prowadził tędy szlak solny na Węgry, którego strzegł system obronny zwany „broną myślenicką” (wzm. 1254), którego ważnym elementem była strażnica w dzisiejszej Stróży. 

 Porzucono ją jeszcze w tym stuleciu na rzecz nowej, zbudowanej bliżej Myślenic. Zapewne też wtedy powstały tu niewielkie osady. Pełniejsza kolonizacja tych ziem nastąpiła za panowania Kazimierza Wielkiego. W 1338 r. utworzono parafię w Pcimiu, a później przeniesiono dawne osady na prawo niemieckie – Stróżę w 1348, a Pcim w 1351 r. Trzebunia, która powstała jako osada leśna, została lokowana dopiero w 1504 r. Pcim ze Stróżą należał do grupy wsi, które w XV w. skupił w swych rękach możny ród Jordanów z Zakliczyna. W 1557 r. Wawrzyniec Spytek Jordan zapisał te miejscowości – wraz z kilkoma innymi - kasztelanii krakowskiej. Trzebunia z kolei wchodziła w skład starostwa lanckorońskiego, nadanego w 1410 r. Zbigniewowi z Brzezia. Z godnych uwagi wydarzeń notujemy w połowie XV stulecia powstanie w Trzebuni huty szkła, która działała do 1612 r. i wytwarzała znakomite szklenice. Mieszkańcy tej osady trudnili się produkcją gontów, wypalaniem węgla drzewnego i smoły. W ciągu XVI w. rozwijał się system gospodarki pańszczyźnianej, który spowodował postępujące ubożenie chłopstwa. Na kryzys gospodarczy nałożył się wzrost zaludnienia, związany z akcją osadniczą na przełomie XVI i XVII w. Jak każe tradycja, osadzali się tu przybysze z targanej niepokojami religijnymi Europy Zachodniej, ale także – jak głosi tradycja (m.in. w Pcimiu) – jeńcy tatarscy i zbójnicy. Zła sytuacja majątkowa i ucisk ludu spowodowały rozruchy, szczególnie we wsiach kasztelanii krakowskiej i starostwa lanckorońskiego. Słyszymy o nich najczęściej w czasach, kiedy kasztelanem krakowskim był dobry gospodarz, ale słynący z twardej ręki Stanisław Warszycki. W 1651 wybuchł na Podhalu bunt chłopski pod wodzą Kostki-Napierskiego, którego echa dotarły w okolice Pcimia – głównym agitatorem był tu nauczyciel miejscowej szkoły parafialnej, Marcin Radocki. Po zajęciu południowych ziem Polski przez Austrię w 1772 r., likwidacji uległy dotychczasowe administracji dobrami królewskimi (kasztelanie i starostwa), a ich włości przejął cesarz. Wkrótce jednak rozpoczęto wyprzedaż tych ziem w ręce prywatne i tak już w końcu XVIII w. zachodnia część omawianego obszaru trafiła w ręce książąt Carignan-Montléart, a ostatecznie w 1874 r. – do Lubomirskich. Rabacja galicyjska w 1846 r. odbyła się tutaj bezkrwawo: były co prawda najścia na dwory i plebanie w Pcimiu i Stróży, lecz np. w Trzebuni miejscowi chłopi nie dopuścili do napaści na leśniczówkę, gdyż żyli z jej mieszkańcami w dobrej komitywie. W następnym roku całą okolicę nawiedziła klęska nieurodzaju – z głodu i chorób w ciągu roku wymarło ok. 25% populacji. Wraz z postępującym ubożeniem i rozdrobnieniem gospodarstw, ludność starała się znaleźć wyjście z trudnej sytuacji majątkowej. Kiedy po uwłaszczeniu (1848) umożliwiono chłopom podejmowanie podróży bez zgody właściciela wsi, wielu wyjeżdżało w poszukiwaniu pracy za granicę – na Ukrainę, Węgry, do Francji, Saksonii, a nawet USA i Argentyny. Lata międzywojenne to okres żywiołowych przemian. Z przyczyn finansowych zaniechano co prawda budowy linii kolejowej z Wieliczki przez Dobczyce i Pcim do Mszany Dolnej, ale w 1935 r. rozpoczęto remont drogi Kraków – Zakopane, która ludności miejscowej przyniosła dodatkowy zarobek. Dzięki poprawie dostępności, wioski w dolinie Raby stały się w latach 30. XX w. znanymi letniskami. W 1939 chwalebną kartę zapisały jednostki Wojska Polskiego, dowodzone przezpłk. Stanisława Maczka. W dniu 4 września broniły one doliny Raby w Pcimiu, po czym zmuszone zostały do odwrotu na Stróżę, gdzie następnego dnia przeprowadziły udany kontratak. W czasie walk miejscowości znacznie ucierpiały. Świadectwem walk są mogiły żołnierskie na cmentarzach. W czasie okupacji w rejonie Pcimia operowały liczne oddziały partyzanckie. Po walce stoczonej 29 listopada 1944 r. na Zawadce przez krakowskie zgrupowanie AK „Żelbet” i oddziały myślenickie, część Pcimia została spacyfikowana. Po wojnie zaznaczyły swą obecność oddziały podziemia niepodległościowego, podległe zgrupowaniu „Błyskawica” mjr. Józefa Kurasia „Ognia”, w latach 1947 i 1948 oddziały Dymitra Ilenki „Czarnego” oraz oddział „Wiarusy” Józefa Świdra „Mściciela”. Aż do stycznia 1955 r. w okolicach Trzebuni działał oddział „Zorza” Jana Sałapatka „Orła”, niekwestionowanego bohatera wielu ludowych opowieści. Na terenie Pcimia stoi jedyne w regionie górskie schronisko PTTK Kudłacze (nazwa od pobliskiego przysiółka), słynące z pięknego położenia i miłej atmosfery. Przy nim otwarto w 2009 r. Izbę Pamięci Armii Krajowej, połączoną z ekspozycją stałą „Lotnicze ślady na ziemi myślenickiej”. Obiekt znajduje się na Małopolskim Szlaku Historii Lotnictwa.

WARTO ZOBACZYĆ

Pcim

Rozległa wieś, największa pod względem powierzchni miejscowość powiatu myślenickiego, posiadająca liczne przysiółki rozsiane w dolinach dopływów Raby. Głównym zabytkiem jest kościół mur. p.w. św. Mikołaja (1810-29), z wyposażeniem barokowym ze starszej świątyni oraz kamienną chrzcielnicą z 1638 r. Obok klasycystyczna plebania z 1802 (niedawno przebudowana). Na uwagę zasługują stare kapliczki, w tym fragment figury Bożej Męki z 1638 r., zabranej przez powódź w 1913 r., a odnalezionej po kolejnym wezbraniu Raby w roku 1997 (rola Pabiski). Zachowały się też przykłady drewnianego budownictwa kliszczaków (domy, spichlerze, piwniczki). W centrum obelisk upamiętniający regulację Kaczanki po powodzi z 1934 r. i pomnik upamiętniający żołnierzy WP, poległych w 1939 r. (mogiła na cmentarzu). Wśród turystów znane są tereny w rejonie przysiółków Kotoń i Kudłacze, słynące z walorów widokowych. W osiedlach Hajdamaki i Korzeniowscy pomnikowe drzewa. Na uwagę zasługuje także starodrzew „Lipiny” oraz wodospad „Na Wielkiej Skale” na potoku Suszanka (2,3 m wysokości). Również od strony Pcimia najłatwiej dotrzemy do położonych już na terenie Stróży interesujących formacji skalnych: 6,5-metrowego Diabelskiego Kamienia na stokach Kotonia oraz jeszcze wyższego Wielkiego Kamienia na Krzywickiej Górze. Corocznie w lipcu w Pcimiu odbywa się festyn folklorystyczny „Święto Kliszczaka”, na którym prezentują się m.in. zespoły regionalne kultywujące tradycje górali myślenickich. W salach budynku szkolnego na Krzywicy urządzona jest Izba Regionalna. Na terenie miejscowości działa zespół regionalny „Pcimianie”.

Stróża

Głównym zabytkiem jest tu kościół p.w. NMP Królowej Polski, zbudowany w latach 1904-09 w stylu neogotyckim, z wolnostojącą dzwonnicą. Świątynia posiada neobarokowe wyposażenie i piękne witraże – dzieło Adama Bunscha. Na terenie Stróży zwracają uwagę drewniane domy i stodoły, a także kilka figur przydrożnych z XIX-XX w. Najciekawsza z (1828) nich stoi pod Gruszczynem i wg tradycji została wystawiona na kamieniu młyńskim w podzięce za cudowne ocalenie. W okresie międzywojennym budowano wille – zachowały się dwie: „Klebertówka” z 1923 r. i częściowo zrujnowana „Firkówka” z 1924 r. Z tego okresu pochodzi również budynek dawnego pensjonatu Firków (willa „Włada”), poniżej tej ostatniej

Zdjęcia: Urząd Gminy Pcim