RYS HISTORYCZNY
Już w V – IV w. p.n.e. na stoku Grodziska, nad doliną Stradomki funkcjonował gród ludności należącej do kultury puchowskiej, znany dziś jako Klasztorzysko. Nieco później, w okresie lateńskim, na szczycie wzgórza warownię zbudowali Celtowie.

 We wczesnym średniowieczu w okolicy istniały osady Wiślan, o czym świadczą cmentarzyska kurhanowe, znane z Raciechowic i Zegartowic. W XII w. na szczycie Grodziska zbudowano kolejny w tym miejsciu, warowny gród zwany szczyrzyckim. O otaczających go osadach nie mamy żadnych przekazów, lecz okolica z pewnością nie była bezludna, skoro już w XIII w. powstała parafia w Raciechowicach, a także w Gruszowie.

Duży wpływ na rozwój okolicy wywarł zakon cystersów, który w 1234 r. założył opactwo w nieodległym Szczyrzycu. W 1259 r., w czasie najazdu mongolskiego, klasztor został splądrowany, a gród zniszczony – źródło młodsze o kilkanaście lat wspomina o nim jako „zupełnie zrujnowanym”. Okoliczne osady należały do rycerstwa, które z czasem wykupiło także znaczną część dóbr klasztornych. W XIV w. nastąpiła lokacja kolejnych wsi rycerskich: Zegartowic (wzm. 1376), Komornik (1382), Kawca i Bojańczyc (1388), Czasławia (1397) oraz Krzesławic (wzm. 1408). Wraz z przeobrażeniem się rycerstwa w szlachtę, miejscowości te stały się kolebkami znanych rodów, jak Komornickich, Kaweckich. Folwarki szlacheckie były często przedmiotem transakcji i zmieniały właścicieli – tak np. właścicielem Kwapinki był przez pewien czas słynny poeta renesansu, Mikołaj Rej z Nagłowic. Miejscowości te pozostały w rękach drobnej szlachty i ziemiaństwa do 1945 r.

Rabacja galicyjska z 1846 r. dotknęła przede wszystkim majątki i plebanie w powiecie bocheńskim. W Raciechowicach podczas lutowego napadu band chłopskich na dwór śmierć poniosło 6 osób, w tym dziedzic Kasper Biliński oraz jego syn Kazimierz. W Zegartowicach zamordowano dziedzica Kazimierza Bielińskiego. Najścia na dwory i plebanie, połączone z plądrowaniem i pobiciem miały miejsce także w Gruszowie, Komornikach i Poznachowicach Górnych. W XIX w. część z nich wykupili zamożni obywatele nie będący szlachtą – tak np. Czasław nabył były powstaniec styczniowy, oficer armii tureckiej Artur Teodor Rayski, a od niego – Odo Bujwid.

Pod koniec 1914 r. przez kilka dni obszar gminy był zajęty przez wojska rosyjskie, które wycofały się po bitwach pod Wiśniową i Górą Św. Jana. 5 września 1939 r. żołnierze polscy bronili linii Dąbie – Zegartowice, osłaniając skrzydło 10 Brygady Kawalerii przed obejściem. W latach okupacji na terenie gminy działała prężna placówka ZWZ-AK, jednym z ośrodków konspiracji był dwór Banachów w Mierzniu. Znaną bazą oddziałów AK było Grodzisko. W czasie akcji „Burza”, po kilku akcjach partyzanckich, Niemcy wycofali z tego terenu swoje posterunki – powstała wolna Rzeczpospolita Raciechowicka, w którym faktyczną władzę sprawowała Armia Krajowa. Przetrwała ona do połowy września 1944 r. Po zakończeniu działań wojennych rozpoczął się intensywny okres budowania władzy komunistycznej i zwalczania sił mogących temu przeszkodzić. Szczególnie prześladowano wielu członków AK i BCh. Niektóre oddziały partyzanckie pozostały w konspiracji do lata 945 r. Po ich rozwiązaniu, na terenie gmin Raciechowice, Dobczyce i Wiśniowa działało zgrupowanie NSZ por. Jana Dubaniowskiego „Salwy” (do 1947), a po nim – niewielki oddział Józefa Miki „Leszka” z Gruszowa (rozbity przez UB w 1950 r.).

WARTO ZOBACZYĆ

Bojańczyce

Na grzbiecie pogórskim stoi pięknie usytuowany, odnowiony dwór z połowy XIX w., obok którego rośnie prastara lipa. Tu też znajduje się kapliczka, pochodząca zapewne jeszcze z XVIII stulecia.

Czasław

W Czasławiu znajduje się dwór Bujwidów (obecny zbudowany został w 1899 r.). Należał on do rodziny słynnego bakteriologa i esperantysty, Odona Bujwida. W 1892 r. w majątku urodził się Ludomił Rayski, późniejszy generał, do marca 1939 r. dowódca lotnictwa wojskowego. Drugi folwark – Wolnica – znajduje się w południowej części miejscowości. Najstarsze budynki wystawione zostały w 1880 r. Po II wojnie światowej majątek zamieniono na PGR. Oprócz tego w Czasławiu zobaczyć można figurę przydrożną z 1897 r. oraz przykłady tradycyjnego budownictwa.

Dąbie

Wieś znana jest przede wszystkim z Diabelskiego Kamienia – okazałego ostańca piaskowcowego, mającego postać muru skalnego długości 55 m. Poniżej skały stoi tzw. pustelnia szczyrzycka i drewnianą kaplicą z 1886 r., stojąca już w granicach Krzesławic, stanowiąca obiekt na Szlaku Architektury Drewnianej. Pustelnia była zamieszkana (z przerwami) pomiędzy 1810 a 1996 rokiem. W Dąbiu znajduje się także odnowiony dwór z 1858 r., kapliczka domkowa z XIX w., oraz figura przydrożna z 1905 r.

Gruszów

Najważniejszym zabytkiem miejscowości jest drewniany kościół p.w. Rozesłania Apostołów. Zbudowany w XVI w., stanowi modelowy przykład małopolskiego budownictwa sakralnego.

Wyposażenie świątyni jest barokowe i klasycystyczne. W Gruszowie stoi figura przydrożna z 1895 r., druga upamiętniająca zwycięstwo pod Grunwaldem, wystawiona podczas zjazdu ludowego w 1902 r., oraz pomnik ku pamięci chłopów, którzy zginęli w 1932 r. podczas pacyfikacji strajku w pobliskim Łapanowie.

Kawec

Gniazdo rodowe Kaweckich z zachowanymi przykładami budownictwa ludowego oraz piękną figurą przydrożną z 1907. Wieś położona jest w sercu regionu sadowniczego i stanowi dobrą bazę rozwoju agroturystyki.

Komorniki

Z tej miejscowości wywodzi się rodzina Komornickich. Po czasach szlacheckich pozostał prosty dworek, wystawiony jeszcze w XVII w., lecz w 1825 r. gruntownie przebudowany – obok niego rośnie olbrzymi dąb. W czasie II wojny światowej miejscowość była bazą oddziału NOW-AK „Szczerbiec” i zgrupowania AK „Żelbet”.

Krzesławice

Wieś o tradycjach sadowniczych, położona na grzbiecie Pogórza Szczyrzyckiego. W centrum miejscowości znajduje figura z 1870 r. W na obrzeżu miejscowości stoi tzw. pustelnia szczyrzycka (patrz: Dąbie).

Krzyworzeka

Niewielka wieś, malowniczo położona na grzbiecie pogórskim. Przy drodze stoi figura z 1895 r., a w ogrodach zobaczyć można znajdowane w okolicy głazy narzutowe z okresu zlodowacenia krakowskiego.

Kwapinka

Miejscowość z zabytkami architektury drewnianej; na skrzyżowaniu dróg figura Bożej Męki z 1882 r. innym ciekawym obiektem są ruiny cegielni z wysokim kominem.

Mierzeń

Mierzeń był niewielką wsią szlachecką, w której zachował się ładny dworek Banachów, wystawiony w XVII w., swą obecną bryłę zawdzięczający przebudowie w 2 poł. XIX w. Do dworu prowadzi wysadzana starymi topolami aleja. Nieopodal skrzyżowania dróg na Widomej piękna figura przydrożna z 1859 r.

Poznachowice Górne

Najciekawszą częścią miejscowości jest góra Grodzisko, porośnięta bukowym lasem. Pod szczytem nie sposób przeoczyć olbrzymich wałów grodziska, datowanego na XII – XIII w.

Składało się ono z grodu właściwego oraz przylegającego od północy podgrodzia, a uległo spaleniu podczas najazdu tatarskiego, co potwierdziły badania archeologiczne. Drugie grodzisko znajduje się niżej, na grzbiecie Klasztorzyska (w granicach administracyjnych Dąbia), jest datowane na V – IV w. p.n.e. i już mniej okazałe. Pośród zabudowy wsi zobaczyć można kapliczki z XIX w. W jej górnej części znajduje się pomnik w miejscu kwaterowania oddziału AK „Śmiały”, a na szczycie Grodziska – symboliczna mogiła partyzancka.

Raciechowice

Miejscowość parafialna o dawnej metryce, najważniejsze zabytki to drewniany kościół oraz dwór. Kościół p.w. św. Jakuba i św. Katarzyny Aleksandryjskiej zbudowany został w 1720 r., lecz jego prezbiterium uważane jest za starsze. Atutem świątyni jest piękne, rokokowe wyposażenie. Na zewnątrz epitafia oraz płyta ołtarzowa z pierwszego kościoła z XIII w. Drewniany dwór należy do najokazalszych tego typu budowli w Małopolsce. Został zbudowany w 1780 r. i należał do Bilińskich, później do Bujwidów. Uwagę zwracają herby Nowina i Leliwa nad wejściem. Niestety, dziś zabytek ten znajduje się w stanie częściowej

ruiny. Obok dworu stoi drewniany spichlerz z 1774 r., zachowały się też pozostałości parku krajobrazowego. Na terenie Raciechowic stoi kilka kapliczek i figur z XIX w.

Sawa

Urozmaicona krajobrazowo miejscowość nie posiada obiektów zabytkowych, poza kilkoma drewnianymi gospodarstwami. Nazwa pobliskiego przysiółka Mogiłki sugeruje, że istniało tu cmentarzysko ciałopalne.

Zegartowice

W północnej części Zegartowic (Bigorzówka) znajduje się jedna z najefektowniejszych skałek Pogórza – Kamień Grzyb. W centrum miejscowości mamy natomiast piękne skupisko tradycyjnej architektury z XIX/XX w., sporą kaplicę św. Józefa z XIX w., figurę z 1870 r. oraz małe kapliczki domkowe. Okoliczne, rozległe grzbiety pogórskie słyną z walorów widokowych.

Żerosławice

W centrum Żerosławic stoi pomnik, poświęcony ofiarom pacyfikacji – w 1944 r. hitlerowcy zamordowali tu 40 osób w odwecie za zabicie przez partyzantów generała stacjonującej nieopodal jednostki. Naprzeciw kapliczka drewniana z XIX /XX w. obszar podworski, obsadzony dębami i jaworami. Wśród zabudowy miejscowości wypatrzyć można obiekty drewniane, zbudowane na początku XX w. Przy drodze do Kawca znajdziemy kolejną kapliczkę z XIX w.